O (lažnoj) vesternizaciji Cluja, o tome kako je pametni grad baziran između ostalog na prinudnim iseljenjima, o aktivističkom organiziranju protiv stambene nepravde možete čitati u trećem po redu iz serije analiza u produkciji Istočnoevropske lijeve medijske mreže (ELMO - Eastern European Left Media Outlet), čija su Radnička prava članica.
Težnja ka međunarodnom priznanju dala je legitimitet politikama urbanog razvoja u okrugu Kluž-Napoka u Rumuniji. 2015. godine grad je proglašen za Evropsku prestonicu mladih. Već naredne godine dospeo je u finale takmičenja za Evropsku prestonicu kulture za 2021, ali je titula izmakla, prekidajući polet. Kada se 2020. grad plasirao u grupu od šest najinovativnijih u Evropskoj Uniji gradonačelnik je najavio „Kluž je opet na vrhu!”. Gradu koji nazivaju Silicijumskom dolinom Istočne Evrope titule dolaze lako. Kluž-Napoka je već pobedio druge gradove u Rumuniji kada ga je 2017. izveštaj Svetske banke o „gradovima-magnetima” označio kao najpoželjniju urbanu lokaciju za one koji nameravaju da se sele u granicama zemlje. Kako to obilje titula i proklamuje, Kluž sada igra u drugačijoj ligi. Odjeci pobedničkih brendiranja doprineli su vrtoglavom porastu cena nekretnina. Već nekoliko godina vrednost kvadratnog metara gradnje nadmašuje onu u glavnom gradu države, Bukureštu. Moglo bi se ustvrditi kako je upravo to i bila namera.
Neumoljivi proces vesternizacije duboko u srži rumunskih politika urbanog razvoja nije usmeren ka tome da se uhvati korak sa socijalnim politikama, recimo, francuskih ili nemačkih gradova. Umesto toga, on predstavlja pokušaj da se proizvede konkurentno nacionalno urbano tržište putem reklamiranja okruga koji ukidanjem lokalnih mera socijalne zaštite uspešno privlače privatne strane investicije. Poziv imaginarnom zapadnom društvu u početku je izložio grad odbacivanju nekadašnjih socijalističkih politika, a zatim, postepeno, i većine socijalnih politika. Titule od Kluža prave heterotopiju, naš lični zapadni svet u moru postkomunističkog propadanja. U praksi se, međutim, stvaranje „domaće“ Evrope pretvara u projekat temeljne komodifikacije gradskog prostora i gradskog života. Stanovanje je tu od posebnog značaja, u savršenom skladu sa skorašnjim globalnim dešavanjima, intenziviranim nakon finansijske krize. Otud, povezivanje cvetajuće i visoko profitabilne industrije nekretnina sa generičkom paradigmom evropske civilizacije, koja ima široku podršku, omogućava da se odvrate društvene pritužbe vezane za stanovanje. Što cene stanova u Klužu više rastu, titule koje Evropa nudi postaju sve atraktivnije. Čovek se može zapitati zašto takva trampa ima smisla? Baš na to se pokušava odgovoriti u ovom članku, ukazivanjem na duboko ukorenjeno uverenje kako proces evropeizacije zahteva žrtve, verovanje koje neguju kako unutrašnji tako i spoljašnji akteri.
Pametni grad kao antisocijalni grad
Okrug je u stalnom traganju za novim konceptima upotrebljivim za svoj plan razvoja. U političke govore i strateška dokumenta, kao i u primenjene mere, se tako postepeno probio Pametni grad. Na primer, prva pametna ulica u Rumuniji je pompezno inaugurisana u Klužu 2020. godine, sa svojim senzorski upravljanim sistemima za navodnjavanje zelenih površina, stanicama za punjenje električnih vozila i besplatnim Wi-Fi i USB priključcima. Moja namera nije da propovedam protiv tehnološkog napretka, već da osvetlim njegovu cenu naspram socijalnih ulaganja, na primer investicija u socijalno stanovanje. Dakle, biti pametan podrazumeva ovde uranjanje u tehnopolis uz odbacivanje principa socijalne pravde, budući da se tehnološki napredak smatra oblikom pravde sam po sebi. Nudeći odgovor na zapažanje Vitalija Sprančeana kako, paradoksalno, ne postoji opšteprihvaćena precizna definicija pametnog grada, recimo da njegov eterični karakter upravo i jeste ono što privlači gradske vlasti.
U istom duhu, postoji neprijatna sličnost između imaginarne 'dobre uprave' koja je suprotstavljana lošim upravama iz devedesetih godina i ovog novijeg ideala 'pametnih gradova', koji se koristi da ostale gradove prikaže kao glupe. Nepresušna potreba da se organizacija i vrednosti društva upodobe operativnosti ili moralnim načelima, izraženim idejama „pametnog“ grada ili „dobrog“ upravljanja, sugeriše da je sa političkim debatama gotovo. Ustvari, (zlo)upotreba moralnih ocena kao odgovora na vapijuće nejednakosti budi sećanja na dobro staro izrazito poricanje levičarskih rešenja.
Kao i na polju konkurencije među gradovima zasnovanom na uvoznim zapadnim idejama, postoji protivrečnost ugrađena u ideju pametnog grada: što više ga gradovi integrišu u svoje strategije, to brže ova vizija urbanog upravljanja gubi tlo pod nogama. Konačno, pametni grad je ponajviše marketinška strategija: da bi opstala, trebaju joj manje pametni gradovi. Upravo sam karakter urbanog brendiranja koji najavljuje konkurentne prednosti se tu razvodnjava, jer je „(još više) pametan grad” neubedljiva poruka kako investitorima, tako i visokoobrazovanim i zahtevnim doseljenicima. Marketinška praksa nalaže upotrebu što jačih kontrasta, kao sredstva izdvajanja sopstvenog brenda od takmaca. Tako je odnedavno opštinski diskurs, čini se, sa pametnog grada prešao na sledeći trend: „inovativnost“ i „kvalitet življenja“.
Možemo se zapitati, s obzirom na sav taj pritisak za vesternizovanje, zašto se onda, ako poredimo sa gradovima na zapadu, nikakva politika preraspodele, npr. značajnijeg finansiranja socijalnog stanovanja, nije probila u trenutnu viziju urbanog razvoja? Uobičajeni odgovor je bio da se zbog komunističkog nasleđa mogu preneti tek neki delovi zapadnog projekta, pre svega proizvodnja kapitala i intenziviranje radne eksploatacije. Pitanja preraspodele su odlagana dok najzad nisu preinačena u ideju zasluga. Ipak, u Klužu, meritokratija je druga reč za pitanje da li ste voljni i sposobni da iznesete realizaciju tehno-kapitalističke utopije? Ako jeste, sa nama ste.
Proterivanje Roma kao preduslov vesternizacije
Poziv za učešće u urbanoj utopiji nije upućen i romskoj populaciji grada. Naprotiv, čini se da dislociranje Roma upravo i jeste obeležje evropskog projekta. U tom smislu, Kluž veoma podseća na zapadne gradove, mada ostaje nejasno da li je ta politika preneta sa Zapada na Istok ili obrnuto. Bilo kako bilo, zasniva se na institucionalnom rasizmu koji se ispoljava još od perioda ropstva Roma u Rumuniji između 14. i 19. veka (u kneževinama Vlaškoj i Moldaviji). Proterivanje Roma iz gradova predstavlja ključnu karakteristiku rumunske politike posle 1989. godine, koja se delimično preklapa sa antikomunističkom praksom, budući da su brojni Romi koristili državne stanove u nacionalizovanim zgradama koje su bile, i još su, predmet restitucije. Njihovo iseljavenje predstavljalo je društvenu žrtvu neophodnu za ostvarenje brze tranzicije ka zapadnom kapitalizmu. Naseljavajući svojevremeno nacionalizovane stanove, Romi su predstavljali imaginarnu prepreku za obnavljanje tržišta stanovanja.
Tokom prethodne 32 godine žigosanje Roma kao drugačijih, kojim se pravdavalo oduzimanje njihove imovine, postalo je nacionalni sport upražnjavan kroz urbanu politiku, pri čemu očekivano, pa i promovisano od strane značajnog dela nevladinih organizacija. Sam proces se sastoji se u interpretiranju mučnog položaja Roma kao prirodne katastrofe koja zahteva humanitarni rad. Otuda sklonost javne administracije da odobri i čak nakratko finansira pojedine NVO da privremeno zaleče problem, umesto uključivanja njihovih potreba u redovne cikluse javnog budžeta. Odeljenje za socijalnu pomoć periodično pretvara nekoliko dobrotvornih organizacija sa sedištem u Klužu, koje se oslanjaju na opštinsko finansiranje za projekte socijalne inkluzije, u prihvatne prostore za nove deložirane.
Aplikacija grada za Evropsku prestonicu kulture (EPK) 2021. predstavljena 2016. poučna je u tom pogledu. Predloženi narativ je grad predstavljao kao federaciju zajednica koja sada pokušava da stvori uniju zajednica pod okriljem EPK. Posebnu pažnju u prijavi dobili su iseljeni Romi, odnosno grupa od preko 1500 ljudi koji žive u Pata Ratu, pored gradske deponije, u najvećem getu pored otpada u Evropi. Ipak, u ponudi je bila navodna kulturna pravda kao gatvenu nepravdu. U suštini, Romi iz Pata Rata su pozvani da se okupe, definišu i promovišu svoju kulturu u određenim centralnim prostorima u gradu, kao i da debatuju o „institucionalnim odnosima” u okviru trodnevnog događanja i da upriliče godišnji marš protiv strukturalnog rasizma. Svi su pozdravili same napore, ali nisu ponuđene ni naznake toga kako je došlo do sadašnje strašne situacije, kao da su se svi bili uspavani, pa se iznenada probudili i otkrili nasilje bez izvršilaca.
Srećom, istorija ovih zajednica je solidno dokumentovana. To je, zapravo, jedna od ključnih delatnosti aktivista za stambena prava u Klužu. Masovno iseljavanje 76 romskih porodica 2010. godine praćeno je negodovanjem javnosti, a kasnije i aktivističkim merama. Mi smo se unutar Căși Sociale ACUM (Socijalni stanovi SAD), grupe koju čine Romi, etnički Mađari i Rumuni, koncentrisali na istraživanje prethodnih deložacije, suprotstavljali se novim i pratili stanovanje i ukupne politike urbanog razvoja, te predlagali mere za olakšavanje dostupa stanovanju i proširenje opštinskog stambenog fonda.
U pogledu politika socijalnog stanovanja uočili smo slične evropske trendove. Otprilike u periodu finansijske krize 2008. godine kriterijumi za pristup socijalnom stanovanju su postepeno postajali stroži a automatsko godišnje obnavljanje aplikacija je ukinuto. Priprema potrebnih dokumenta je zahtevala da se prati složeni pravilnika koji je sa nekadašnjih nekoliko narastao na čak 13 stranica. Broj prijava se strmoglavo smanjio. Dakle, bez administrativnog dokumentovanja potražnje, pad ponude javnih stanova bio je ne samo zagarantovan, već i zahtevan od administracije usmerene na štedljivu javnu potrošnju. Između 2015. i 2020. godine, tokom najuspešnijeg ekonomskog perioda grada još od socijalističke industrijalizacije, nije izgrađena nijedna nova javna stambena jedinica. Samo jedna zgrada sa 12 stanova završena je 2021. godine nakon brojnih odlaganja.
Iseljenja - ključni element regulative u oblasti nekretnina
Postepeno je postalo jasno da su masovna iseljavanja neophodna osnova za urbanu rekonstrukciju. Pomama sa nekretninama nakon krize žurno je gutala delove gradskog zemljišta i zgrada koje su postale dostupne nakon deložacija. Regulativa je bila kristalno jasna, nezavisno od dva glavna gradonačelnika koji su dominirali u poslednjih 30 godina, Georgija Funara i Emila Boka. Iako su njihovi mandati smatrani kao radikalno različiti, postoji zajednička crta u njihovom pristupu deložacijama. Na početku devedesetih, lokalne vlasti su planirale oko 800 prisilnih iseljenja iz državnih stambenih jedinica, od čega je otprilike polovina sprovedena, prema zvaničnim izveštajima koje sam nedavno otkrio.
Kasniji slučajevi prinudnih iseljenja o kojima su izveštavali mediji ili aktivisti signaliziraju da su Romi izdvojeni kao mete. Nakon masovnog iseljenja 76 romskih porodica, odnosno približno 350 ljudi, iz ulice Coastei 2010. godine i protesta koji su usledili, opština se povukla za jedan korak i nadalje ciljala pojedinačne stambene jedinice, posebno iz starog stambenog fonda. Nakon što je 2013. novi Zakonik o parničnom postupku zakonski olakšao deložacije, opština je prešla na rigorozniju pravnu instrumentalizaciju te prakse. Uz Zakonik, političko pravdanje za sprovedene deložacije više nije padalo na teret za lokalnih vlasti. Umesto toga, samo pozivanje na prvenstvo zakona je bilo dovoljno. Došlo je i do drugih prisilnih iseljenja, ali su se nekima od njih glasno usprotivili aktivisti.
Iseljavanje Roma iz centra grada posle 1990. de facto je značilo raseljavanje na periferiju grada, pored deponija. Tamo se postepeno oblikovala zajednica Pata Rat1, što je ubrzalo krajem 1990-ih. Ipak, čak ni to područje, ma koliko siromašno, ne garantuje život bez deložacija: ogromnim novim građevinskim projektom lociran u blizini čini sudbinu ljudi iseljenih u Pata Rat neizvesnijom nego ikada. To ukazuje na ključnu nameru opštine da, delujući kao aktivna sila na tržištu nekretnina putem poigravanja deložacijama, upravlja i vrednošću zemljišta. Kada bude izgrađen Transilvania Smart City, 10 hiljada novih luksuznih stanova, čiji će stanovnici uživati u isporukama putem dronova i gondolama, nalaziće se na manje od 500 metara od domova raseljenih Roma. I kao u drugim epizodama u gradu, novi stanovnici će verovatno vršiti pritisak na opštinu da izmesti romske porodice.
Obično se prinudna iseljenja, najčešća iz stanova u javnom vlasništvu, sprovode uz podršku organa reda. Korišćenje oružanih snaga žandarmerije implicira da grad ne odobrava javno stanovanje, indirektno signalizirajući da je obavezan pristup stanovanju preko tržišta. Dakle, oni stižu na mesto iseljenja da zaštite stambeno tržište. Shodno tome, siromašni stanovnici postaju prestupnici. Dok investitori ponekad podižu zgrade bez odgovarajućih dozvola ili osporavajući predstavu o tome šta je prizemlje kako bi dobili još jedan dodatni sprat, stanovnici socijalnih stanova ne uživaju popustljivost od strane opštine kada nisu u stanju da plaćaju komunalije, kiriju ili naknadne teške kaznene penale.
Antirasističko organizovanje protiv stambene nepravde
Nakon analize lokalnih stambenih politika, naš kolektiv Socijalno stanovanje SAD! postepeno je širio svoj vidokrug, istovremeno na nacionalnom i međunarodnom nivou. Osnivači smo Blocul pentru Locuire / Bloka za stanovanje, mreže stambenih aktivista iz Bukurešta, Kluža i Temišvara, pokrenutog 2017. godine. Kao mreža, uspeli smo da prenesemo širu sliku stambenih nejednakosti i na taj način izbegnemo lokalistička tumačenja i isključivost. Zajedno smo sproveli nekoliko projekata u cilju otkrivanja istorije prinudnih iseljenja u Rumuniji, pripremili vodič protiv deložacija i inicirali kontakt sa sindikatima. Tokom 2020. modifikovali smo kampanju podizanja svesti „Socijalno stanovanje za 2 godine, a ne za 20!“ na aspekte stanovanja koje je izazvala pandemija.
To što pripadamo Evropskoj akcionoj koaliciji za pravo na stanovanje i grad (European Action Coalition to the Right to Housing and to the City, EAC) od 2017. godine je značajno iz više razloga. S jedne strane, dodatno proširuje pogled na stambena pitanja i nudi mogućnost da se pruži širi jedinstven odgovor na stambenu krizu, onaj koji baštini obilje evropskih iskustava. S druge strane, kao i za mnoge naše međunarodne drugove, EAC služi kao platforma za izgradnju kontra-narativa usmerenog ka lokalnim akterima koji žele da opravdaju oduzimanje stambenog prostora kao neohodni evropski uzor. Tako možemo pokazati da je ova vrsta nepravde veoma osporavana na međunarodnom nivou, a ne prirodni deo evropejstva.
Naše aktivističko delovanje uključuje više taktika. Pobedili smo protiv lokalne samouprave na sudu i dokazali da su kriterijumi za dodelu socijalnog stanovanja pravno diskriminatorni i rasistički, nakon što smo podržali više od sto porodica da se prijave za socijalno stanovanje. Kada saznamo za planirana iseljenja, organizujemo se solidarno sa napadnutim porodicama i borimo se ili za odlaganje, ili za alternativna rešenja. Još jedna od taktika protiv deložacija je angažovanje advokata da osporavaju prisilna iseljenja na nacionalnim i međunarodnim sudovima. Stalno obaveštavamo medije kada organizujemo događaje poput okruglih stolova, izložbi ili marševa, kao i pri prinudnim deložacijama. Osim toga, osnovali smo sopstveni časopis pod nazivom Cărămida / Cigla, sa tri ili četiri broja godišnje počev od 2017. Takođe smo se suprotstavili narativu o elitističkom participativnom građanstvu tako što smo se aktivno suočili sa gradskim većnicima i gradonačelnikom tokom sastanaka gradskog veća. Socijalno stanovanje - SAD! ima za osnovni cilj eksperimentisanje sa različitim aktivističkim taktikama.
Iskustvo nas uči da su akcije za stambena prava borba protiv modela urbanog razvoja nastalog na slojevima i slojevima otete imovine i poniženja. To je borba protiv kulturalizovane forme društvenog raslojavanja. Nikada to nije puka priča o porodici i porodičnom domu. Šire gledano postoje projekti društvene transformacije koji se moraju demontirati i preispitati. Iako prepoznajemo ideje kao što su pametni grad – ili sposobnost oporavka, revitalizacija i oblikovanje lokacije – da navedemo samo neke koje opštine generalno koriste za transformaciju gradova – imamo na umu da su to koncepti zavisni od politike2. Primeri navedeni u ovom članku pokazuju da administracija Kluža kontroliše ovaj urbani marketinški diskurs koji normalizuje prinudna iseljenja. U cilju otpora, nastavljamo da se fokusiramo na ono što se krije pod kišobranoma zaslađenih koncepata, odnosno stambene i rasne nejednakosti, istovremeno naglašavajući da naglo rastuće tržište nekretnina služi akumulaciji profita na štetu plaćenog i neplaćenog rada. Sa produbljivanjem međunarodne diskusije na ovu temu, jača zajednički temelj za akciju. Na kraju krajeva, to je ono čemu težimo suočavajući se sa lišavanjem stambenog prostora pod krinkom evropeizacije: da stvorimo lokalnu, kao i širu solidarnost u borbi protiv nepravde.
Ovaj članak predstavlja deo serije tekstova u produkciji Istočnoevropske leve medijske mreže – ELMO „Pokreti za stambenu pravdu u srednjoj i istočnoj Europi koji se opiru neoliberalnim urbanim transformacijama”. Tekst na engleskom možete pronaći ovdje.
Tekst prevela: Iskra Krstić
Autor teksta:
Preporučite članak: