U interesu kapitala i nacionalnih država, populacijske politike sve više posežu za instant socijalnim mjerama i jačanjem uloge obitelji i porodice, restrikcijama u području reproduktivnog zdravlja, te radu migrantkinja i migranata u komodificiranoj sferi društvene reprodukcije. O raznim načinima proizvodnje i oblicima zasnovanosti režimâ materinstva, njihovim ulogama u proizvodnji rodno uvjetovane prekarnosti u vrijeme krize kapitalizma i konzervativnog napada na reproduktivna prava te neophodnosti socijalizacije polja reprodukcije, SlobFil je razgovarao s Anom Vilenicom, historičarkom i teoretičarkom umjetnosti iz Beograda te istraživačicom na London South Bank Universityju.
U svojem si se istraživačkom radu bavila kritikom institucionaliziranih praksi i normi materinstva u današnjim kapitalističkim društvima, nazivaš ih još i „režimima materinstva“. Možeš li objasniti o kakvim se praksama, normama i režimima radi, te na koji su način povezani s postojećim materijalnim uvjetima i proizvodnim odnosima?
Svako društvo koje je zasnovano na eksploataciji rada automatski proizvodi instituciju ili režim materinstva. Za one koji zanima na koji se način istorijski uspostavlja ovakav odnos preporučujem knjigu Silvije Federici Kaliban i veštica. U današnje vreme to znači da je kapitalizam direktno zavistan od eksploatacije rada majki u korist države i akumulacije kapitala. Model logike roda razvijen od strane kolektiva Endnotes mi se uvek čini kao dobar početak za pokušaj promišljanja ovog problema.
U kapitalizmu se rad žena reguliše dvojako – kroz razdvajanje sfere rada na direktno tržišno regulisanu sferu te indirektno tržišno regulisanu sferu. U tržišno regulisanoj sferi žene se kažnjavaju upravo zbog potencijala da rađaju. Ta kazna se zove jaz u platama, a ogleda se i u konstantnoj nesigurnosti radnog mesta u reproduktivnoj dobi. Ova kazna ponekad ima i humano lice. Zanimljiv je primer prakse kompanija kao što su Apple, Facebook i Google, koje svojim radnicama nude mogućnost da zamrznu jajne ćelije kako bi odložile materinstvo. Takvu praksu predstavljaju kao podršku slobodi izbora, dok je zapravo u pitanju suptilno ispostavljanje zahteva radnicama da se odreknu svojih reproduktivnih prava kako bi svoj rad investirale u kompaniju. Ove kompanije investiraju u svoju radnu snagu i žele da zadrže one koje su im neophodne za proces proizvodnje.
Sa druge strane, indirektno se tržišno reguliše sfera reproduktivnog rada koja se konstantno naturalizuje kao rad ljubavi. Taj rad postaje ono što je samopodrazumevajuća dužnost žena. U pitanju su kućni poslovi, briga o deci, nega starih, emotivna podrška. U neoliberalizmu se direktno i indirektno regulisana sfera delimično poklapaju u prostoru komodifikacije reproduktivnog rada. Sve je više žena iz perifernih zemalja koje prodaju svoj obezvređeni reproduktivni rad u zemljama centra. Njihov posao je da preuzmu brigu o deci i starima tamo gde država blagostanja u povlačenju ostavlja prazninu.
Režimi materinstva su kontekstualno specifične institucionalne prakse koje održavaju ovakvo stanje stvari. Uopšteno govoreći, aktualni režimi materinstva nastaju u specifičnoj fazi razvoja kapitalizma, a to je neoliberalizam. Vezani su za proces povlačenja socijalnih funkcija države koji se ostvaruje kao namerna degradacija minimalne redistribucije izborene i uspostavljene u socijalizmima i državama blagostanja. Režimi materinstva su zasnovani klasno, a pored rodne dimenzije, nejednakosti se uspostavljaju i kroz dimenzije rase, etniciteta i seksualnosti. Oni nisu isti u zemljama centra i zemljama periferije, a proizvode se kroz regulaciju rada, različite politike, javne narative, kao i sistem vrednosti kojim se određuje šta znači biti dobra, a šta loša majka.
Na koji način procesi sistemske retradicionalizacije rodnih uloga utječu na organizaciju svakodnevice današnjih, dijelom već transformiranih oblika obitelji i porodica?
Jedan od oblika sprovođenja retradicionalizacije je upošljavanje porodice u proces preživljavanja krize. Zahtev da se porodica upotrebi kao resurs nije lokalne prirode. Naime, 2013. godine generalni sekretar UN-a Ban Ki-moon objavio je preporuku državama, u kojoj stoji da bi se u vreme kapitalističke krize porodice trebale uposliti kao resurs. U Srbiji, privatna fondacija Novak Đoković, u sprezi sa državom, razvija program zasnovan na porodičnim savetnicima. Njihova funkcija je da pomognu porodicama da ostanu na okupu, kako bi se kriza amortizovala.
Jedna od posledica ovakvog pristupa u rešavanju krize je rat protiv jednoroditeljskih porodica. Ovakve porodice koje imaju manje resursa i koje su manje otporne na krizu sve više postaju pretnja i teret. „Samohrane majke“ u medijima su portretirane kao parazitkinje, dok se korišćenje socijalne pomoći predstavlja kao kriminalna delatnost. Dobar deo onoga što je nekada obezbeđivala država i što je donekle bilo socijalizovano, sada se prebacuje na odnose unutar porodice ili na civilni sektor.
Posledice na svakodnevicu su višestruke. Na primer, stanovi i kuće, koji su jedan od porodičnih resursa, sve više postaju prenaseljeni. Oni u porodici koji primaju penzije postaju resurs za opstanak. Decu sve manje čuvaju vrtići, a sve više bake i prabake. Ovaj zaokret od socijalne države ka socijalnoj porodici proizvodi i neke veoma zanimljive oblike „hakovanja“ institucija. Na primer, u Srbiji je zabeležena pojava hakovanja institucije braka. Kako bi obezbedili porodičnu egzistenciju, mladi se parovi razvode i formalno venčavaju sa članovima proširene porodice – nečiji tast ili tašta mogu postati suprug ili supruga, u nameri da se u kući zadrži inostrana porodična penzija.
Koje su poveznice između aktualnih režima materinstva i konzervativnog udara na reproduktivna prava? U uvodu publikacije „Postajanje majkom na periferiji“ navodiš citat Silvije Federici, koja u svojoj knjizi Kaliban i vješticaupozorava da se, oduzimajući ženama kontrolu nad njihovim vlastitim tijelima, materinstvo degradira na razinu prinudnog rada. Kako danas odgovoriti na sve agresivniji biološki redukcionizam nacionalnih populacijskih politika?
Što se tiče konzervativnog zaokreta u polju reproduktivnih prava, rekla bih da dolazi podstaknut konzervativnim i nacionalističkim tendencijama koje sve više uzimaju maha kao reakcionarni odgovor na elemente kapitalističke krize. Sa jedne strane imamo novi tip patriotskog civilnog društva, dok sa druge, ovakve retrogradne prakse sve više postaju institucionalna stvarnost. Kako bi objasnila ovaj zaokret, Nancy Fraser spekuliše pojmom „kraj progresivnog neoliberalizma“. U pitanju je novi savremeni izraz seksizma i rasizma, nakon perioda paralelnih napora da se zajedno sa finansijalizacijom uspostave hibridni oblici emancipacije u kapitalizmu.
Poreklo agresivnog biološkog redukcionizma u lokalnim kontekstima deo je istorije kontrarevolucionarnih ratova i proizvodnje novih nacionalnih država na mestu nekadašnjih kontradikcija nadnacionalne socijalističke tvorevine u nestajanju. Novi suvereni nacionalistički režimi uspostavljani su i uspostavljaju se uz pomoć različitih nasilnih praksi, među kojima je važnu ulogu zauzimao biološko-reproduktivni rat. Silovanje žena kao praksa odmazde, kažnjavanja i zatiranja neprijateljske imaginarne nacije, tokom devedesetih bila je skoro svakodnevna pojava.
Strah od maksimalne nacionalne katastrofe – izumiranja nacije – u Srbiji proizvodi neprekidnu moralnu paniku, koja za posledicu često ima kontradiktorne mere. Zahtev za rađanjem, koji Srpska država ispostavlja ženama, najčešće se artikuliše kroz različite kampanje koje vodi država ili patriotski civilni sektor, dok se u isto vreme čini vrlo malo ili gotovo ništa na polju poboljšanja uslova života u Srbiji. Srbija je primer države sa visokim brojem otpuštanja žena tokom i nakon trudnoće, stanje u javnom zdravstvu je alarmantno, nasilje nad ženama u trudnoći i tokom porođaja je veoma prisutno, naknade za porodiljsko odsustvo isplaćuju se neredovno, a ne postoji ni alimentacijski fond koji bi ženama omogućio da izdržavaju svoju decu ukoliko očevi odbijaju da plate. Insistiranje i guranje žene u materinstvo, kada za to ne postoje uslovi, definitivno je oblik prinudnog rada.
U pitanju je konstantna reproduktivna kriza koju bismo trebali da preživimo razvijanjem adaptivnih osobina, a jedna od njih je patriotizam. Neprestana pretnja krizom i slomom sistema proizvodi strah i razara društveno tkivo, dok sve više svodi naše živote na preživljavanje. U biti, konzervativizam i nacionalistička retorika proizvode identitetske ratove čija je funkcija da onemoguće masovni solidarni ustanak.
Na 10. Subversive festivalu, kanadska feministkinja Adrienne Roberts predavala je o ulozi neoliberalne države u održavanju povijesno specifičnih rodnih normi u kontekstu plaćenog i neplaćenog rada, fokusirajući se na anglosaksonske zemlje. Možeš li nam reći na koje se načine i s kakvim posljedicama u zemljama bivše Jugoslavije zadnjih desetljeća odvija i proizvodi rodno uvjetovana prekarnost i privatizacija, odnosno komodifikacija društvene reprodukcije?
Zaokret od socijalne države ka socijalnoj majci u punom je jeku. Povlačenje mehanizama socijalne države prati individualizacija odgovornosti za reprodukciju kroz javne apologetske narative, u kojima se žene proglašavaju parazitkinjama ukoliko koriste socijalnu pomoć. U oktobru 2016., tadašnji premijer Srbije Aleksandar Vučić izjavio je da je socijalna pomoć koju majke primaju za drugo i treće dete kriva za to što majke u Srbiji ne rade. U dnevnim novinama se pojavljuju naslovi poput onog u Telegrafu iz avgusta 2015. godine: „Majke masovno pljačkaju državu“. Članak govori o nadoknadi koju dobijaju majke za produženu negu o bolesnoj deci.
Nezaposlenost u Srbiji u mnogo većoj meri pogađa žene, što čini njihov položaj nesigurnijim. U Srbiji je 16% veća nezaposlenost među ženama nego među muškarcima. Rodni jaz u platama sve se više produbljuje. U septembru 2016. u Beogradu su žene u proseku imale 21% nižu zaradu od muškaraca. Za isti je procent u proseku niža starosna penzija koju primaju žene.
Adrienne Roberts piše o kriminalizaciji feminizovanog siromaštva, kažnjavanjem praksi koje nastaju komodifikacijom reprodukcije. Rapidno povećanje beskućništva, prostitucije i trgovine drogom represivni državni aparat u anglosaksonskim državama sve više kažnjava zatvorskom kaznom. Slična je i situacija u Srbiji. U prilog ove teze govori slučaj majke Romkinje čije je troje dece izgorelo u požaru u baraci u kojoj ne postoje osnovni uslovi za život. Njoj se danas sudi za ubistvo iz nehata jer je zaboravila da ugasi sveću pre nego što je izašla iz prostorije. Istina je da je ovu decu ubila država Srbija koja sistematski diskriminiše siromašne, posebno Rome.
Na koji se način strukturne poveznice između proizvodnje roda, rase, nacije i seksualnosti uspostavljaju kao mjesta ostvarivanja interesa kapitala i nacionalne države?
Režimi materinstva uvek su rodno, rasno-etnički-nacionalno i seksualno zasnovani. Proces tzv. tranzicije u našim zemljama, pored akumulacije kapitala u rukama vladajuće manjine i klasnog raslojavanja, podrazumevao je i akumulaciju rodnih, rasnih, etničkih, nacionalnih i seksualnih razlika i podela. U tranziciji je na primer, povampiren klasni rasizam spram Roma. Reprodukcija Romkinja smatra se nepoželjnom jer država i kapitalizam od nje ne mogu da profitiraju. Stanovništvo se danas deli prema funkciji koju određene skupine imaju za održanje sistema. Deli se na one koji su korisni, na one koji su nebitni, i one koji predstavljaju pretnju. Slični stereotipi kojima se proizvodi atmosfera mržnje i netrpeljivosti spram romskih žena, danas se upotrebljava spram migrantkinja koja beže od siromaštva i rata, najčešće u evropske zemlje prvog sveta. Obe ove grupacije žena optužuje se za instrumentalnu upotrebu trudnoće. U slučaju Romkinja, trudnoća se posmatra kao način da se prevari država i profitira od socijalnih službi. Na primer, česta je optužba da Romkinje koriste decu zarad dobijanja socijalnog stana. Sa druge strane, trudnoća migrantkinja se posmatra kao nameran čin, koji će im omogućiti da se okoriste o humanitarne procedure i lakše dobijanje legalnog statusa u mestima potraživanja azila.
Koje su granice i dosezi liberalno-feminističkih nastojanja kada je u pitanju obrana reproduktivne sfere?
Smatram da su dosezi liberalno-feminističke pozicije ograničeni. Problem s ovom pozicijom jeste što ne ispituje strukturalne probleme društva već pokušava da putem prava i vrlo nejasnih ideja slobode i jednakosti reši probleme koje su proizvod sistemskih nejednakosti. Liberalni feminizam kroz zakone ispostavlja svojevrstan univerzalni zahtev koji se kao takav ne može univerzalno primeniti u društvu koje se bazira na klasnim razlikama. Naime, nemaju sve žene pravo na reprodukciju pod jednakim uslovima. U isto vreme, liberalno- feministički zahtev za jednakošću često je dovodio do situacija u kojima su se specifičnosti ženskog iskustva brisale u njeno ime. Tako su u SAD-u, kroz zahtev za jednakost, žene izgubile pravo na plaćeno porodiljsko odsustvo, kako se ne bi razlikovale od muškaraca. Liberalni feminizam jeste doveo u pitanje dominantnu ideologiju materinstva, koja majke posmatra kao jedine moguće opskrbiteljke nege i brige, ali nije uspeo da se problemu obrati u njegovoj kompleksnosti i klasnoj biti – delimično i zbog fokusa na interese majki iz srednje klase. Reprodukovanje ove pozicije vidimo danas kroz slavljenje emancipacije uspešnih poslovnih žena majki u Zapadnim zemljama, koje se emancipuju na plećima slabo plaćenih migrantskih radnica koje im odgajaju decu.
Urednica si knjige Postajanje majkom u vreme neoliberalnog kapitalizma, koja ukazuje na nužnost klasne kritike institucionaliziranog materinstva – uz feminističko razlikovanje materinstva i majčinstva te problematizaciju reproduktivnog rada. O kakvim je razlikama riječ i što znači „postajanje majkom“ radikalizirati kroz/kao „oblik političke subjektivizacije“?
Smatram da je neoliberalna institucija materinstva deo načina na koji vladajuća klasa proizvodi svoj hegemoni položaj. Laurence Cox i Alf Gunvald Nilsen ovaj način organizovanja određuju pojmom „pokret odozgo“. U pitanju je kolektivno posredovanje grupe onih koji su na vlasti, u cilju održanja i modifikovanja postojećeg stanja. Sa druge strane nalazi se pokret odozdo, pokret onih koji su obespravljeni i koji se bore da preokrenu ovu situaciju. Radi se zapravo o dva pokreta. Sa jedne strane nalazi se retrogradni, neoliberalno kapitalistički pokret koji pokušava da nam oduzme resurse, dok se sa druge strane nalazi pokret koji se bori za drugačije, pravednije odnose i drugačiju redistribuciju resursa.
Za mene postajanje majkom znači upravo ulaženje u to polje borbe. Postajanje majkom znači ulaženje u normativno polje, regulisano neoliberalizmom i različitim režimima materinstva, ali ujedno predstavlja potencijal za drugačije političko subjektivizovanje, koje u najradikalnijem smislu može značiti i oslobađanje materinstva od roda i njegovo pretvaranje u funkciju koju može da vrši svako.
U vreme kada je nastajala knjiga Postajanje majkom u vreme neoliberalnog kapitalizma, na snazi je bio nelagodni konsenzus da je vreme feminističkih borbi završeno. Danas je jasno da to više nije slučaj. Vreme „progresivnog neoliberalizma“ je završeno. Na snazi je konzervativni zaokret, u kojem se liberalna tolerancija rastače. Ako postoji išta pozitivno u ovoj situaciji, onda je to umnožavanje i intenzifikacija tačaka otpora.
Feministička se borba danas odvija u polju politika sećanja na prošle borbe i uspostavljanja poštovanja spram načina na koji one žive u sadašnjosti. Promišlja se istorija AFŽ-a, organizuju se feminističke izložbe kao otpor istorijskom revizionizmu (kojim se popločava put nesmetanoj kapitalističkoj otimačini, eksploataciji i opresiji nad svima onima koji nisu deo grupe na vlasti). Borba se dešava tamo gde eskalira nezadovoljstvo uslovima života, i u kome se troškovi kapitalističke krize plaćaju životom. Širom sveta žene se organizuju protiv nasilja na porođaju, koje je sve učestalije zbog namernog dovođenja zdravstvenog sistema u stanje raspada. Organizuju se majke koje su gurnute u beskućništvo, kao i one koje ugrožava odsustvo države i javnih resursa u polju brige o deci. Ova borba se odvija kao želja za boljom budućnošću koja inspiriše akcije i nove oblike solidarnosti. Ona je u u isto vreme lična borba svake od nas pojedinačno i kolektivna borba nas u međusobnim odnosima. Kriza koju proizvodi pokret odozgo reprodukuje se i unutar naših redova, kroz različite konflikte, nasleđene iz društva koje nas proizvodi. U tom smislu, sistemska promena podrazumeva i promenu stanara tog sistema, a to je svako od nas pojedinačno.
Ukazuješ da se na globalnoj razini, u vrijeme sveopće ekonomske krize, migracijskih režima i tržišnog fundamentalizma, proizvode neokolonijalni odnosi zemalja centra prema zemljama periferije, između ostalog, na podlozi globalne ekonomije brige i skrbi – koje su točke alternativnih načina otpora i solidarne feminističke prakse u borbi protiv proizvodnje novih klasnih razlika, koje na koncu u najvećoj mjeri pogađaju upravo žene?
Neoliberalni pokret degradira sistem socijalne zaštite, a nove ekonomske i socijalne politike potržištavaju rad brige, navodno kao najefikasniji oblik rešavanja potrebe za negom starih i brigom o deci u domaćinstvima tzv. razvijenih zemalja. Zbog starenja populacije, kapitalizam u razvijenim zemljama mobiliše žensku radnu snagu u punom kapacitetu, što u isto vreme korespondira sa liberalnim idejama o emancipaciji kroz zaposlenost. U zemljama bivšeg Istočnog bloka, slom socijalnog sistema doveo je do ogromne nezaposlenosti među ženama, dok su one u radnom odnosu plaćene iznosom ispod egzistencijalnog minimuma. Žene iz ovih zemalja često postaju negovateljice i dadilje u privatnim domovima žena iz razvijenih zemalja. Ekonomistkinja Nancy Folbre naziva ove žene „zatvorenicama ljubavi“. Njihov se rad odvija u privatnoj sferi, izvan kontrole inspekcije rada. Često su plaćene za šestočasovni radni dan, dok negovateljske dužnosti podrazumevaju 24-časovni angažman. Za mnoge od njih, gubitak posla znači i gubitak krova nad glavom.
U ovakvim uslovima, organizovanje je veoma komplikovan zadatak, iako ne i nemoguć. Postoje pokušaji organizovanja i približavanja postojećim sindikatima u mestima gde ove žene rade, kao i izgradnja solidarnih platformi koje služe organizovanom otporu reprodukciji neoliberalnih institucija rada. Ove platforme pomažu radnicama da se i na pravni način suprotstave eksploataciji od strane privatnih poslodavaca i privatnih kompanija. Primer rada žena iz Istočne Evrope samo je mali deo ove globalne mreže rada ljubavi, koja se u nekim zemljama opasno približava ropskome radu.
Koristiš i termin zajedničkih reproduktivnih dobara – što podrazumijeva kolektivizacija brige, odnosno socijalizacija polja reprodukcije te što potonja može značiti u polju političkog organiziranja?
Pitanje socijalizacije polja reprodukcije je pitanje borbe za preuzimanje kontrole nad našim telima i našim životima. Kolektivizacija brige o deci znači deljenje odgovornosti za reprodukciju života naše dece, ali i otvaranje prostora za decu, kako bi ona postala ravnopravni deo društvenog pokreta odozdo. Pokušaji stvaranja autonomnih kolektiva u kojima postoji određeni oblik autonomije često su ograničenih dometa i kratkog veka, upravo zbog nedostatka resursa i slobodnog vremena koje nam je masovno uskraćeno. Uprkos teškoćama, postoje primeri onih koji nalaze načine da funkcionišu na potpuno samostalan način, poput vrtića Koko Lepo u Beogradu. Ipak, kako bi se ovakvi oblici organizovanja reprodukcije održali i poopštili, potrebni su resursi, a ti su resursi oteti od strane vladajuće klase. Stoga je neophodno stvarati zajednička reproduktivna dobra.
Zajednička reproduktivna dobra mogu biti zemljište, voda, fizički prostori, ali i (do njegova ukidanja) novac. Jedna od metoda borbe mogao bi da bude nezavisni način finansiranja ovakvih eksperimentalnih praksi. Feministkinje su 1970-ih artikulisale zahtev za „nadnicama za kućni rad“. Danas bi taj zahtev mogao da glasi „nadnice za samoorganizaciju“[1]. Ovo nije zahtev upućen višoj klasi. U pitanju je poziv na zajedničku mobilizaciju odozdo, u cilju proizvodnje zajedničkih resursa za revolucionarizovanje svih odnosa koji se zasnivaju na opresiji ili eksploataciji. Ovi resursi su nam neophodni kako bismo oslobodili vreme koje ćemo posvetiti jedni drugima, izvan prostora prinudnog rada u kome smo naterani da participiramo, bio to slabo plaćeni rad za gazdu ili neplaćeni rad usmeren na puko preživljavanje. Virginia Woolf je pisala o sopstvenoj sobi kao uslovu za stvaralaštvo. Sopstvena soba je danas vreme koje nam je oduzeto. Svaki otpor tome je početak političkog rada na odbijanju sveta u kome smo svedeni na puko preživljavanje.
Bilješke:
[1] Ova ideja nastala je u dijalogu sa Vanesom Janeković-Vasić
Razgovor vodila:
Preporučite članak: