Povijest sindikalnog pokreta u Hrvatskoj i Jugoslaviji od organiziranja prvih radničkih društava sredinom 19. stoljeća, preko revolucionarnih previranja 1919.-1920. godine, pa sve do završetka drugog svjetskog rata i stvaranja jedinstvenih sindikata 1945. godine, literarna je ostavština sindikalista i revolucionara Josipa Cazija.
Rođen 1907. godine u Čepinu kraj Osijeka, Cazi se već 1919. godine, dakle kao dvanaestogodišnjak, zapošljava na građevinskim radovima u Vukovaru, da bi samo dvije godine kasnije nakon jedne akcije SKOJ-a (čiji je član od 1920. godine), uhapšen i prognan u rodni Čepin. Uslijedile su godine ilegalnog rada u organizacijama SKOJ-a i KPJ-u, sindikalnog rada, ali i sedam godina zatvora u Staroj Gradiški i Požarevcu. Početak rata zatekao ga je u Zagrebu gdje, sve do odlaska u partizane krajem 1941. godine, sudjeluje u aktivnostima prvih udarnih grupa. Tokom rata i revolucije, pa zatim u novo uspostavljenoj Socijalističkoj Republici, obnaša čitav niz visokih partijskih, sindikalnih i državnih funkcija.
Svoj prvi rad Cazi objavljuje 1934. godine, kada kao sindikalni aktivist i jedan od radnika tvornice Bata (jedne od najvećih tvornica obuće u Kraljevini Jugoslaviji), piše brošuru ˝Položaj i zahtjevi Batinih radnika˝. Iste godine pokreće izdavanje glasila organiziranih Batinih radnika ˝Saradnik˝. Ratnih godina piše niz brošura, uglavnom o političkom djelovanju komunista u NOB-u, a pitanjima iz povijesti sindikalnog djelovanja intenzivno se posvećuje nakon 1945. godine pišući za sindikalni list Rad. 1955. godine objavljuje prve knjige o povijesti radničkog i sindikalnog pokreta: Vukovar u klasnoj borbi (Od prvih radničkih organizacija do socijalističke revolucije 1895 – 1941) i Građa za povijest sindikalnog pokreta u Hrvatskoj za godine 1917 – 1919 (Od obnove sindikalnog pokreta do kongresa ujedinjenja). Uskoro slijede knjige o prvim radničkih društvima u Hrvatskoj, osnivanju Socijaldemokratske stranke, te djelovanju Revolucionarnih sindikata od 1919. godine do njihove zabrane 1920. godine.
Nakon zabrane Revolucinarnih sindikata (komunističkih), komunisti 1921. godine osnivaju Nezavisne sindikate, koji djeluju do 1929. godine tj. do uvođenja šestojanuarske diktature. Po uvođenju diktature i Nezavisni sindikati su zabranjeni, a sindikalna imovina zaplijenjena i predana režimu sklonijim sindikalnim organizacijama. Razdoblju od 1921. do 1929. godine posvećeno je opsežno djelo Nezavisni sindikati (I – III).
U potrazi za novim organizacijskim i taktičkim modelima sindikalne politike komunisti u početku pokušavaju osnivanje ilegalnih sindikalnih organizacija, da bi 1932. godine donijeli odluku o napuštanju ideje formiranja ilegalne sindikalne strukture i ulasku komunista u reformističke sindikate. Trilogija o Ujedinjenom radničkom sindikalnom savezu Jugoslavije i djelovanju komunista u njemu od 1929. do 1940. godine, pored pregleda sindikalnih organizacija, njihovog članstva i aktivnosti, donosi nam i niz zanimljivih uvida (izvještaji s terena, direktive, prepiske s Kominternom, upute delegacijama za pregovore i sl.) u stanje na terenu kojim je ova promjena taktike uvjetovana, te operacionalizaciju i rezultate nove sindikalne politike. O rezultatima, a u određenoj mjeri i popularnosti, koju su komunisti uživali u bazi, govori i podatak da je Ujedinjenom radničkom sindikalnom savezu Jugoslavije, kao komunističkoj sindikalnoj organizaciji, 24. prosinca 1940. godine, zabranjen rad.
Opus Josipa Cazija predstavlja do sada vjerojatno najopsežniji pokušaj sistematizacije i analize povijesti formiranja i djelovanja sindikalnih i radničkih organizacija u jugoslavenskim zemljama. Obilje podataka o historijskom razvoju, izgradnji infrastrukture, kadrovskoj politici, metodama djelovanja i organiziranim akcijama otvara perspektivu organizacijskih problema i interakcije s internacionalnim zbivanjima, pružajući nam ujedno inspirativan materijal za promišljanje aktualne pozicije radničkih organizacija, te mogućih intervencija.
Prva radnička društva u Hrvatskoj (1860-1880)
Razvoj sindikata u sklopu Ujedinjenog radničkoga sindikalnog saveza Jugoslavije
Preporučite članak: